Tip:
Highlight text to annotate it
X
Plúto: Pláneta eða ekki? Áður en við getum svarað þessari spurningu þurfum við
að vita hvað orðið pláneta stendur fyrir og það tekur okkur baka til Forngrikkja sem kölluðu
Merkúr, Venus, Mars, Júpíter, Satúrnus, Tunglið og sólina plánetur. Sem sagt ef það ferðaðist
yfir himinhvolfið og var bjart, þá var það pláneta. Þetta er hræðileg byrjun fyrir orðið því að,
1) hún telur ekki jörðina með og 2) hún hópar afar ólíka hluti saman.
En Grikkirnir gátu ekki vitað hve ólíkt Tunglið er Satúrnusi því besta
tæknin sem þeir höfðu til að skoða alheiminn var því miður takmörkuð.
Það myndi taka nokkur þúsund ár þar til hinir tæknivæddu Hollendingar gerðu fyrstu sjónaukana
og stjörnufræði yrði miklu áhugaverðari. Stjörnufræðingar gátu nú örugglega endurraðað
sólkerfinu -- smekkleg vísindaleg framför sem enginn gat mögulega andmælt --
og endurflokkað hluta þess, fært sólina og tunglið frá lista reikistjarnanna og
bætt jörðinni við. Núna, ef það fór í kringum sólina var það reikistjarna.
Eftir því sem tímanum leið og sjónaukar urðu betri og betri fól hver ný öld í skauti með sér
uppgötvun nýrrar plánetu. Sem færir okkur þetta kunnuglega sólkerfi:
níu plánetur á sporbraut um eina stjörnu. Og að horfa á þetta líkan fær fólk til að hugsa,
af hverju vilja stjörnufræðingar skilja við Plútó? Vandamálið er að myndir eins og þessi í kennslubó***
eru lygar. Tja, ekki beint lygar, en gagnlitlar. Þær gefa þá mynd að pláneturnar
séu svipaðar að stærð og með svipað langt bil á milli sín, en það fer fjarri lagi.
Hér, kæru jarðarbúar, er heimapláneta okkar Jörðin, og þetta er Júpíter við hliðina á henni í réttum
hlutföllum -- heldur stærri en þú hélst líklega. Ef við tö*** þessa mynd og leiðréttum fyrir
réttar stærðir plánetnanna lítur hún svona út. Nema að þú sért að horfa á þetta myndband yfir
allan skjáinn í háskerpu, gætir þú jafnvel ekki séð Plútó.
Svo stærðarmunurinn er gífurlegur, og Plútó er langminnst. En hún er ekki bara smá
fyrir plánetu, heldur líka smærri en sjö tungl: Tríton, Evrópa, Máninn, Íó, Kallistó,
Títan og Ganýmedes. Jafnvel ef þú sýnir réttar hlutfallslegar stærðir
eru vegalengdirnar ennþá vandamál. Pældu í því, ef Júpíter væri svona nálægt jörðunni, myndi
hann ekki líta út eins og punktur í næturhimninum heldur vera allyfirþyrmandi -- svo hann
hlýtur að vera ægilangt í burtu sem gerir það að teikna það í réttum hlutföllum heldur erfitt. Svo ef þú vilt
láta lengdina á blaði tákna fjarlægðina frá Merkúr til Plútó, þá myndi hin risastóri
Júpíter vera á stærð við rykmaur á þeirri síðu og Plútó vera örvera.
En að útiloka Plútó frá plánetuklúbbnum aðeins fyrir að vera dvergvaxinn og langt í burtu er ekki næg réttlæting
og kallar snarlega fram Plútóverjendurna. Til að skilja hvað Plútó er raunverulega,
þurfum við fyrst að ræða plánetu sem þú hefur aldrei heyrt um: Seres.
Árið 1801, fundu stjörnufræðingar nýja plánetu í ógnarstóra tóminu milli Mars og Júpíter
-- það var smá pláneta, en þeir elskuðu hana þrátt fyrir það og nefndu Seres.
Ári seinna fundu stjörnufræðingar aðra litla plánetu á sama svæði og nefndu Pallas.
Nokkrum árum seinna fundu þeir þriðju, Júnó, og svo, viti menn, þá fjórðu,
Vesta. Og í nokkra áratugi lærðu börn um hinar 11 plánetur í sólkerfinu.
En, stjörnufræðingar héldu áfram að finna fleiri og fleiri svona hluti og leið sífellt verr með að
kalla þá plánetur því þeir voru miklu líkari hvorum öðrum en pláneturnar hvoru megin,
svo ný flokkun var fædd: smástirni í smástirnabeltinu -- og dvergpláneturnar voru
endurflokkaðar sem er ástæðan fyrir að þú hefur aldrei heyrst á þær minnst. Og það var góð ákvörðun, þar sem
stjörnufræðingar hafa nú fundið hundruðir þúsunda smástirna, sem er mikið fyrir krakka
að leggja á minnið ef þau væru öll plánetur. Aftur að Plútó. Hann var uppgötvaður árið 1930 sem gerði
hann að níundu plánetunni. Fyrstu áætlanir áætluðu stærð Plútós á við Neptúnus, en með fleiri athugunum
var það minnkað, og minnkað og minnkað. Á meðan Plútó minnkaði byrjuðu stjörnufræðingar að
finna aðra svipaða hluti á sporbraut á sama svæði.
Hljómar kunnuglega? Á meðan skólabörn héldu áfram að læra hinar níu
plánetur, urðu sumir stjörnufræðingar óöruggir um að telja Plútó með því stærðaráætlarnirnar
héldu áfram að minnka, þeir uppgötvuðu að Plútó er úr ís að mestu leyti, og þeir héldu áfram að
finna fullt af ísuðum hlutum við enda sólkerfisins alveg eins og Plútó..
Þetta mátti hundsa svo framarlega að enginn fyndi snjóbolta stærri en Plútó, sem
er nákvæmlega það sem gerðist árið 2006 með uppgötvun Eris. Enn og aftur, stjörnufræðingar
endurflokkuðu sólarkerfir og hópuðu þessa fjarlægu hluti, þar með talinn Plútó, í
nýtt svæði kallað Kuiperbeltið. Og það er saga Plútó -- misflokkuð
pláneta sem fann loksins heimili sitt, rétt eins og Seres. En þessi saga er minna
um Plútó en að gera sér grein fyrir að orðið "pláneta" er ekkert sérstaklega gagnlegt.
Fyrstu fjórar pláneturnar eru alls ekkert eins og næstu fjórar, svo það er jafnvel svolítið
skrýtið að flokka þessar fjórar saman sem er ástæðan fyrir því að þær eru það oft ekki og er skipt
í bergplánetur og gasrisa. Og í dag höfum við sjónauka sem geta séð
plánetur á braut um stjörnur aðrar en okkar eigin, og við höfum fundið plánetur á flandri reikandi um tómann geiminn
og brúna dverga -- hnetti sem eru mitt á milli þess að vera pláneta og stjarna -- orðið
pláneta verður enn óskýrara. Svo, þegar við aukum við vitneskju okkar um alheiminn
mun flokkun "plánetna" líklega halda áfram að þróast, eða mögulega, falla úr náðinni
með öllu. En, eins í augnablikinu er besta leiðin til að flokka
hlutina í í okkar sólkerfi í eina stjörnu, átta plánetur, fjórar bergplánetur, fjóra
gasrisa, smástirnabeltið, og hið fjarlæga Kuiperbelti, heimili Plútó.