Tip:
Highlight text to annotate it
X
Þetta er ESOcast!
Vísindi í fremstu röð og lífið á bak við tjöldin hjá ESO
Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli
könnun á undrum alheimsins með þáttarstjórnandanum Dr. J, einnig þekktur sem Dr Joe Liske.
Komið þið sæl og verið velkomin í þennan aukaþátt ESOcast.
Í aðdraganda 50 ára afmælis ESO í október 2012
munum við sýna átta sérstaka aukaþætti
um fyrstu 50 árin í rannsóknum ESO á suðurhimninum.
Að fanga ljósið
Í hálfa öld
hefur Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli sýnt okkur undur alheimsins.
Ljósi frá stjörnunum rignir niður á jörðina.
Risasjónaukar grípa ljóseindirnar úr geimnum
og beina þeim í myndavélar og litrófsrita sem eru í hæsta gæðaflokki.
Stjörnuljósmyndir nútímans eru gerólíkar þeim sem teknar voru upp úr 1960.
Þegar ESO tók til starfa árið 1962
notuðu stjörnufræðingar stórar ljósmyndaplötur úr gleri.
Ekki mjög ljósnæmar, ónákvæmar og erfiðar viðfangs.
Hvílík breyting sem varð með tilkomu rafeindabúnaðar nútímans!
Þeir fanga næstum hverja einustu ljóseind.
Myndirnar eru strax aðgengilegar.
Og það sem meira er,
þá er hægt að vinna þær og rannsaka með hugbúnaði í tölvum.
Stjörnufræði er sannarlega orðin stafræn vísindagrein.
Sjónaukar ESO nota sum af stærstu
og ljósnæmustu mælitækjum heims.
Myndavél VISTA hefur hvorki fleiri né færri en 16 ljósnema, í heild 67 milljón pixla.
Þetta stóra mælitæki fangar innrautt ljós frá rykskýjum í geimnum,
nýfæddum stjörnum
og fjarlægum vetrarbrautum.
Nemarnir eru kældir niður í mínus 269 gráður með fljótandi helíni.
VISTA skrásetur suðurhimininn
eins og landkönnuður sem kortleggur ókannað meginland.
VLT Survey Telescope er önnur vél nýrra uppgötvana
en hún sér sýnilegt ljós.
Myndavél þessa sjónauka kallast OmegaCAM og er enn stærri.
32 CCD myndflögur sem saman taka glæsilegar ljósmyndir
sem eru hvorki meira né minna en 268 milljón pixlar.
Sjónsviðið er ein fegráða
— fjórfalt stærra en fullt tungl á himninum.
OmegaCAM safnar fimmtíu gígabætum af gögnum á hverri nóttu.
Og það eru bara glæsilegu gígabætin.
Kortlagningarsjónaukar eins og VISTA og VST
leita líka að sjaldgæfum og áhugaverðum fyrirbærum á himninum.
Stjörnufræðingar nota síðan afl VLT
til að rannsaka þessi fyrirbæri í smáatriðum.
Allir VLT sjónaukarnir fjórir
hafa sín eigin mælitæki
og hvert hefur sína styrkleika.
Án þessara mælitækja væri risaauga ESO á himninum, tja, blint.
Þau bera skrautleg nöfn eins og ISAAC, FLAMES, HAWK-I og SINFONI.
Risavaxnar hátæknivélar, hver á stærð við lítinn bíl.
Tilgangurinn:
Að fanga ljóseindir úr geimnum og safna öllum mögulegum upplýsingum.
Öll þessi mælitæki eru einstök en sum eru örlítið sérstakari en önnur.
Til dæmis nota NACO sem hér sést og SINFONI, aðlögunarsjóntæki VLT.
Leysigeislar búa til gervistjörnur
sem hjálpa stjörnufræðingum að leiðrétta bjögun lofthjúpsins.
Myndir NACO eru jafn skarpar og ef þær væru teknar í geimnum.
Og svo eru það MIDI og AMBER. Tvö víxlmælingatæki.
Hér er ljósbylgjum frá tveimur eða fleiri sjónaukum safnað saman
líkt og ef einn stór spegill hefði fangað þær.
Afraksturinn:
Skörpustu myndir sem hægt er að ímynda sér.
En stjörnufræði snýst ekki bara um að taka myndir.
Ef þú ert á höttunum eftir smáatriðum
verður þú að kljúfa ljósið frá stjörnunum og rannsaka samsetningu þess.
Litrófsgreining er eitt öflugasta tæki stjörnufræðinnar.
Ekki skrítið að ESO búi yfir sumum af þróuðustu litrófsritum heims
eins og hinum öfluga X-Shooter.
Myndir eru fallegri en litrófin geyma meiri upplýsingar.
Efnasamsetningu.
Hreyfingar.
Aldur.
Lofthjúpa fjarreikistjarna á braut um fjarlægar stjörnur.
Eða nýfæddar vetrarbrautir við endimörk hins sýnilega alheims.
Án litrófsgreiningar værum við lítið annað en könnuðir sem stara á fallegt landslag.
Með litrófsgreiningu
lærum við um staðfræði, jarðfræði, sögu og samsetningu landslagsins.
Og eitt í viðbót.
Þrátt fyrir kyrrláta fegurð er alheimurinn ofsafenginn staður.
Fyrirbæri taka breytingum á næturnar
og stjörnufræðingar vilja sjá hvern einasta atburð.
Massamiklar stjörnur enda líf sitt sem sprengistjörnur
Sumar sprengistjörnur eru svo öflugar
að þær skína skærar en hýsilvetrarbrautin
og sendir flaum af ósýnilegum háorku gammageislum um geiminn.
Litlir sjálfvirkir sjónaukar bregðast sjálfkrafa við skilaboðum frá gervitunglum.
Á örfáum sekúndum koma þeir sér fyrir og rannsaka afleiðingar sprenginganna.
Öðrum sjálfvirkum sjónaukum er beint að heldur rólegri atburðum,
eins og þegar fjarlægar reikistjörnur ganga fyrir móðurstjörnur sínar.
Alheimurinn tekur sífelldum breytingum.
ESO reynir að missa ekki af neinu.
Heimsfræði er rannsókn á alheiminum sem heild.
Uppbyggingu hans, þróun og uppruna.
Hér er nauðsynlegt að fanga eins mikið ljós og mögulegt er.
Þessar vetrarbrautir eru svo órafjarri að örfáar ljóseindir ná til jarðar.
En í þessum ljóseindum eru geymdar vísbendingar um alheiminn í fyrndinni.
Þær hafa ferðast um geiminn í milljarða ára.
Þær draga upp mynd af árdögum alheimsins.
Þess vegna eru stórir sjónaukar og næm mælitæki svo mikilvæg.
Síðastliðin fimmtíu ár
hafa sjónaukar ESO komið auga á margar af fjarlægustu vetrarbrautum og dulstirnum
sem nokkurn tímann hafa sést.
Þeir hjálpa jafnvel til við að afhjúpa dreifingu hulduefnis
en eðli þess er okkur enn hulin ráðgáta.
Hver veit hvað næstu fimmtíu ár bera í skauti sér?
Þetta er Dr J sem kveður úr þessum sérstaka aukaþætti ESOcast.
Fylgstu með nýjum stjarnfræðilegum ævintýrum í næsta þætti.
ESOcast er framleitt af ESO,
Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli.
ESO, Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli,
eru fremstu fjölþjóðlegu stjarnvísindasamtök veraldar.
ESO er afkastamesta stjörnustöð heims, bæði meðal sjónauka á jörðinni og í geimnum.
Handrit ESO; þýðing Sævar Helgi Bragason