Tip:
Highlight text to annotate it
X
Þetta er ESOcast!
Vísindi í fremstu röð og lífið á bakvið tjöldin hjá ESO,
Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli,
könnun á undrum alheimsins með þáttarstjórnandanum Dr. J., sem einnig er þekktur sem Dr Joe Liske.
Komið þið sæl og verið velkomin í þennan aukaþátt ESOcast.
Í aðdraganda 50 ára afmælis ESO í október 2012
munum við sýna átta sérstaka aukaþætti
um fyrstu 50 árin í rannsóknum ESO á suðurhimninum.
Alheimur í öðru ljósi
Góð tónlist, ekki satt?
En hugsaðu þér að þú værir heyrnarskert(ur).
Hvað ef þú heyrðir ekki lágtíðnina?
Eða hátíðnina?
Stjörnufræðingar voru eitt sinn í svipuðum sporum.
Mannsaugað greinir aðeins lítinn hluta af allri geislun í alheiminum.
Við sjáum ekki ljós sem hefur styttri bylgjulengdir en fjólubláar bylgjur
eða lengri en rauðar bylgjur.
Við greinum einfaldlega ekki alla alheimssinfóníuna.
Árið 1800 uppgötvaði William Herschel innrautt ljós eða varmageislun.
Í dimmu herbergi sérðu mig ekki.
En ef þú setur á þig innrauð gleraugu „sérðu“ líkamshita minn.
Á sama hátt sjá innrauðir sjónaukar fyrirbæri í geimnum sem eru of köld til að gefa frá sér sýnilegt ljós,
eins og dökk gas- og rykský þar sem stjörnur og reikistjörnur verða til.
Í áratugi
hafa stjörnufræðingar ESO viljað kanna alheiminn
í innrauðum bylgjulengdum.
Fyrstu nemarnir voru litlir og þar af leiðandi afkastalitlir.
Þeir gáfu okkur þokukennda sýn á himininn í innrauðu ljósi.
Innrauðar myndavélar nútímans eru stórar og öflugar.
Þær eru kældar niður í mjög lágt hitastigi til að auka næmnina.
Og Very Large Telescope ESO er hannaður til að nýta þær til fulls.
Sumar tæknibrellur stjörnufræðinga, eins og víxlmælingar, virka aðeins í innrauðu ljósi.
Við höfum víkkað sjóndeildarhring okkar og séð alheiminn í nýju ljósi.
Þessi dökki hnoðri er ský úr geimryki sem hylur stjörnurnar í bakgrunni.
En í innrauðu ljósi getum við horft í gegnum rykið.
Hér sérðu Sverðþokuna í Óríon, stjörnuhreiður.
Flest nýfæddu ungstirnin eru falin í rykskýjum.
Aftur kemur innrautt ljós til hjálpar og sýnir stjörnur í mótun!
Við ævilok blása stjörnurnar út gasblöðrum.
Þær eru einstaklega fallegar í sýnilegu ljósi
— en á innrauðu myndinni sjást miklu fleiri smáatriði.
Gleymdu ekki stjörnunum og gasskýjunum
sem risasvartholið í hjarta Vetrarbrautarinnar er að gleypa.
Þetta sæjum við aldrei án innrauðra myndavéla.
Í öðrum vetrarbrautum
hafa rannsóknir á innrauðu ljósi sýnt dreifingu stjarna á borð við sólina okkar.
Fjarlægustu vetrarbrautir alheims er aðeins hægt að rannsaka í innrauðu.
Ljós þeirra hefur færst yfir á þessar löngu bylgjulengdir
af völdum útþenslu alheimsins.
Ofan á litlum fjallstindi skammt frá Paranal er einangruð bygging.
Innan í henni er hinn 4,1 metra breiði VISTA sjónauki.
Hann var smíðaður í Bretlandi, tíunda aðildarriki ESO.
Nú um stundir sér VISTA aðeins innrautt ljós.
Á sjónaukanum er risavaxin myndavél, álíka þung og pallbíll.
Og já, VISTA gefur okkur einstakar myndir af alheiminum í innrauðu.
Frá upphafi, fyrir 50 árum síðan, hefur ESO gert rannsóknir í sýnilegu ljósi.
Og innrauðar rannsóknir í um þrjátíu ár.
En það er ýmislegt fleira mælanlegt í alheimssinfóníunni.
Í fimm þúsund metra hæð yfir sjávarmáli, hátt í Andesfjöllum Chile,
er Chajnantor hásléttan.
Þar rísa stjarnvísindin hæst.
Chajnantor er heimili ALMA
– Atacama Large Millimeter/submillimeter Array.
ALMA er enn í smíðum
á stað sem er svo fjandsamlegur að jafnvel erfitt er að draga andann!
Þegar aðeins tíu af 66 loftnetum höfðu verið sett upp
gerði ALMA sínar fyrstu mælingar haustið 2011.
Millímetrabylgjur utan úr geimnum. Til að greina þær þarf að fara hátt yfir sjó á þurran stað.
Chajnantor er einn besti staður heims fyrir slíkt.
Köld gas- og rykský verða sýnileg þegar vetrarbrautir rekast saman.
Þetta eru ekki staðir þar sem stjörnur fæðast, heldur þar sem þær eru getnar.
Og þessar þyrilbylgjur í útstreymi deyjandi stjörnu
— gætu þær verið vegna reikistjörnu?
Með því að breyta því hvernig við sjáum alheiminn,
færumst við nær uppruna reikistjarna, stjarna og vetrarbraut.
Að alheimssinfóníunni í heild sinni.
Þetta er Dr. J sem kveður úr þessum aukaþætti ESOcast.
Fylgstu með nýjum stjarnfræðilegum ævintýrum í næsta þætti.
ESOcast er framleitt af ESO,
Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli.
ESO, Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli,
eru fremstu fjölþjóðlegu stjarnvísindasamtök heims,
sem hannar, smíðar og starfrækir öflugustu stjörnustöðvar veraldar.
Handrit ESO; þýðing: Sævar Helgi Bragason