Tip:
Highlight text to annotate it
X
Þetta er ESOcast!
Vísindi í fremstu röð og lífið á bak við tjöldin hjá ESO,
Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli,
könnun á undrum alheimsins með þáttarstjórnandanum Dr J, einnig þekktur sem Dr Joe Liske.
Komið þið sæl og verið velkomin í þennan aukaþátt ESOcast.
Í aðdraganda 50 ára afmælis ESO í október 2012
munum við sýna átta sérstaka aukaþætti
um fyrstu 50 árin í rannsóknum ESO á suðurhimninum.
Í leit að lífi
Hefur þú einhvern tímann velt fyrir þér lífi í alheiminum?
Lífvænlegar reikistjörnur á braut um fjarlægar sólir?
Það hafa stjörnufræðingar gert — um aldir.
Í geimnum eru jú ótrúlega margar vetrarbrautir og aragrúi stjarna
svo hvers vegna ætti jörðin að vera einstök?
Árið 1995 urðu svissnesku stjörnufræðingarnir Michel Mayor og Didier Queloz
fyrstir til að uppgötva fjarreikistjörnu á braut um venjulega stjörnu.
Síðan hafa stjörnufræðingar fundið mörg hundruð fjarreikistjörnur.
Stórar og smáar, heitar og kaldar og á fjölbreyttum sporbaugum.
Í dag erum við á mörkum þess að finna tvíburasystur jarðar.
Og í framtíðinni: Reikistjörnu með lífi — hið heilaga gral stjörnulíffræðinga.
Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli leikur mikilvægt hlutverk
í leitinni að fjarreikistjörnum.
Hópur Michel Mayors hefur fundið nokkur hundruð slíkar frá La Silla fjalli.
Þar sem ESO náði fyrst fótfestu í Chile.
Þetta er CORALIE litrófsritinn
á svissneska Leonhard Euler sjónaukanum.
Hann mælir hárfínt vagg stjarna sem hlýst af þyngdartogi reikistjarna á braut um þær.
3,6 metra sjónauki ESO leitar líka að fjarreikistjörnum.
HARPS litrófsritinn er sá nákvæmasti í heiminum.
Hann hefur fundið yfir 150 reikistjörnur hingað til.
Hans mesta uppgötvun:
Sólkerfi að minnsta kosti fimm, allt að sjö reikistjarna.
En það eru aðrar leiðir til að leita að fjarreikistjörnum.
Árið 2006 hjálpaði danski 1,5 metra sjónaukinn til við uppgötvun á fjarlægri reikistjörnu
sem er aðeins fimm sinnum massameiri en jörðin.
Hvernig? Með örlinsuhrifum.
Reikistjarnan og móðurstjarnan gengu fyrir bjartari stjörnu í bakgrunni
og mögnuðu myndina af henni.
Í sumum tilvikum er jafnvel hægt að fanga fjarreikistjörnu á mynd.
Árið 2004 tók NACO, aðlögunarsjóntæki á Very Large Telescope
fyrstu myndina af fjarreikistjörnu.
Rauði bletturinn á myndinni er risareikistjarna á braut um brúnan dverg.
Árið 2010 gekk NACO skrefi lengra.
Þessi stjarna er í 130 ljósára fjarlægð frá jörðinni.
Hún er yngri og bjartari en sólin og fjórar reikistjörnur ganga um hana á víðum brautum.
Haukfrán sjón NACO gerði mönnum kleift að mæla ljósið frá reikistjörnu c
— gasrisa sem er tíu sinnum massameiri en Júpíter.
Þrátt fyrir glýjuna frá móðurstjörnunni
var hægt að teygja á daufu ljósi reikistjörnunnar í litróf
sem veitti upplýsingar um lofthjúpinn.
Í dag fnnast margar fjarreikistjörnur þegar þær ganga þvert fyrir sínar móðurstjörnur.
Ef við sjáum braut reikistjörnu á rönd
gengur hún fyrir sína móðurstjörnu í hverri umferð.
Þannig dregur hún reglulega örlítið úr birtunni frá stjörnunni
og kemur upp um tilvist sína.
TRAPPIST sjónaukinn á La Silla mun hjálpa til við leitina að þessum þvergöngum.
Á sama tíma
hefur Very Large Telescope rannsakað þvergöngu reikistjörnu í smáatriðum.
Hér er GJ1214b, risajörð sem er 2,6 sinnum stærri en jörðin.
Þegar hún gengur fyrir sína sól gleypir lofthjúpur hennar ljósið frá móðurstjörnunni.
Hinn næmi FORS litrófsriti ESO hefur fundið út að GJ1214b
gæti verið heitur og gufukenndur hnöttur.
Gasrisar og gufubaðshnettir eru ólífvænlegir.
En leitinni er hvergi nærri lokið.
Fljótlega verður SPHERE mælitækinu komið fyrir á VLT.
SPHERE mun geta greint daufar reikistjörnur í glýju móðurstjarnanna.
Árið 2016 verður svo ESPRESSO litrófsritanum komið fyrir á VLT
sem verður miklu betri en HARPS mælitækið.
Og þegar Extemely Large Telescope ESO verður tilbúinn
gæti hann fundið merki um lífhvolf á öðrum hnöttum.
Jörðin er uppfull af lífi.
Norður Chile hefur sinn skerf af kondórum, lamadýrum, nagdýrum og risakaktusum.
Skrælnaður jarðvegur Atacamaeyðimerkurinnar iðar meira að segja af harðgerum örverum.
Við höfum fundið byggingareiningar lífs í geimnum.
Komist að því að reikistjörnur eru algengar.
Fyrir milljörðum ára báru halastjörnur vatn og lífrænar sameindir til jarðar.
Hví skyldi hið sama ekki gerast annars staðar í geimnum?
Eða erum við kannski ein?
Það er stærsta spurningin.
Og svarið er næstum í seilingarfjarlægð.
Þetta er Dr J sem kveður úr þessum sérstaka aukaþætti ESOcast.
Fylgstu með nýjum stjarnfræðilegum ævintýrum í næsta þætti.
ESOcast er framleitt af ESO,
Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli.
ESO, Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli,
eru fremstu fjölþjóðlegu stjarnvísindasamtök heims.
ESO er afkastamesta stjörnustöð í heimi, bæði meðal sjónauka á jörðinni og í geimnum.
Handrit ESO; þýðing Sævar Helgi Bragason