Tip:
Highlight text to annotate it
X
Að sjá skýrt
Stærra er betra — að minnsta kosti þegar um spegilsjónauka er að ræða.
Stórir speglar þurfa hins vegar að vera þykkir svo þeir aflagist ekki undan eigin þunga.
Í rauninni aflagast stórir speglar hvort sem er, sama hversu þykkir og þungir þeir eru.
Lausnin? Þunnir, léttir speglar og töfrabragð sem kallast virk sjóntæki.
ESO ruddi brautina fyrir þessa tækni í lok níunda áratugarins
með New Technology Telescope.
Og þetta er eins og hún gerist best.
Speglar Very Large Telescope (VLT) eru 8,2 metrar í þvermál...
...en aðeins 20 sentímetra þykkir.
Brellan er þessi:
Tölvustýrt stuðningskerfi sem tryggir
að speglarnir halda ávallt réttri lögun með nanómetra nákvæmni.
VLT er flaggskip ESO.
Fjórir nákvæmlega eins sjónaukar sem sameina krafta sína á tindi Cerro Paranal í norður Chile.
Þeir voru smíðaðir í lok tíunda áratugarins
og tryggja stjörnufræðingum bestu tækni sem völ er á.
Í miðri Atacamaeyðimörkinni bjó ESO til paradís stjörnufræðingsins.
Vísindamennirnir gista í La Residencia
hóteli sem var að hluta til grafið undir jarðveginn
á einum þurrasta stað veraldar.
Innandyra eru pálmatré, sundlaug og... ljúffeng chilesk sætindi.
Að sjálfsögðu
er helsta aðdráttarafl Very Large Telescope ekki sundlaugin
heldur óviðjafnanlegt útsýni út í alheiminn.
Án þunnra spegla og virkra sjóntækja væri VLT óhugsandi.
En það er fleira.
Stjörnurnar sýnast móðukenndar, jafnvel séðar með bestu og stærstu sjónaukunum.
Ástæðan? Lofthjúpur jarðar bjagar myndirnar.
Þá kemur önnur brella til sögunnar: Aðlögunarsjóntæki.
Á Paranal er leysigeislum skotið upp í næturhimininn og þannig útbúnar gervistjörnur.
Nemar nota gervistjörnurnar til að mæla bjögun lofthjúpsins.
Hundrað sinnum á sekúndu,
er myndin leiðrétt með tölvustýrðum, sveigjanlegum speglum.
Og árangurinn? Líkt og ef ókyrr lofthjúpurinn væri tekinn burt.
Sjáðu muninn!
Vetrarbrautin okkar er stór þyrilþoka.
Í kjarna hennar — í 27.000 ljósára fjarlægð —
er ráðgáta sem Very Large Telescope ESO hjálpaði til við að leysa.
Stór rykský birgja okkur sýn inn að miðju vetrarbrautarinnar.
En næmar innrauðar myndavélar geta skyggnst í gegnum rykið
og svipt hulunni af því sem leynist bakvið.
Með hjálp aðlögunarsjóntækja sýna þær tugi rauðra risastjarna.
Á liðnum árum hafa þessar stjörnur sést hreyfast!
Þær hringasóla í kringum ósýnilegt fyrirbæri í hjarta vetrarbrautarinnar.
Af hreyfingum þeirra að dæma hlýtur ósýnilega fyrirbærið að vera gríðarlega massamikið.
Risavaxið svarthol, meira en 4,3 milljón sinnum massameira en sólin okkar.
Stjörnufræðingar hafa meira að segja séð orkuríka blossa frá gasskýjum
sem svartholið gleypir.
Allt saman sjáanlegt með hjálp aðlögunarsjóntækja.
Þunnir speglar og virk sjóntæki gera okkur kleift að smíða risasjónauka.
Og aðlögunarsjóntækin sjá um ókyrrðina í lofthjúpnum
og skila hnífskörpum myndum.
En við eigum fleiri ása í erminni.
Þriðja brellan er kölluð víxlmælingar.
VLT samanstendur af fjórum sjónaukum.
Saman geta þeir verkað sem 130 metra breiður sýndarsjónauki.
Ljósi sem stakir sjónaukarnir safna er veitt í gegnum göng
og safnað saman í rannsóknarstofu neðanjarðar.
Hér er ljósið sameinað með leysimælingartækni og flóknu seinkunarkerfi.
Heildarútkoman er samanlögð ljóssöfnunargeta fjögurra 8,2 metra spegla
og haukfrán sjón ímyndaðs sjónauka á stærð við fimmtíu tennisvelli.
Fjórir hjálparsjónaukar veita kerfinu meiri sveigjanleika.
Þeir sýnast smáir við hlið risanna fjögurra.
Samt hafa þeir 1,8 metra breiða spegla.
Stærri en stærstu sjónaukar heims fyrir rétt rúmri öld!
Víxlmælingar eru nokkurs konar kraftaverk.
Stjörnuljósatöfrar í eyðimörkinni.
Og niðurstöðurnar eru tilkomumiklar.
Víxlmælir Very Large Telescope sýnir fimmtíu sinnum fínni smáatriði
en Hubble geimsjónaukinn.
Hann gaf okkur til dæmis nærmynd af vampírustjörnu.
Stjörnu sem sýgur efni frá förunauti sínum.
Óreglulegar hviður stjörnuryks hafa sést umhverfis Betelgás —
risastjörnu sem er um það bil að springa.
Og í rykskífum nýfæddra stjarna hafa stjörnufræðingar fundið ...
... hráefnið í reikistjörnur framtíðinnar.
Very Large Telescope er skarpasta auga mannkynsins.
En stjörnufræðingar hafa aðrar leiðir til að víkka sjóndeildarhringinn
og bæta útsýni sitt.
Hjá Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli
hafa þeir lært að sjá alheiminn í gerólíku ljósi.