Tip:
Highlight text to annotate it
X
Þetta er ESOcast!
Vísindi í fremstu röð og lífið á bakvið tjöldin hjá ESO,
Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli,
könnun á undrum alheimsins með þáttarstjórnandanum Dr. J, sem einnig er þekktur sem Dr. Joe Liske.
Komið þið sæl og verið velkomin í þennan aukaþátt ESOcast.
Í aðdraganda 50 ára afmælis ESO í október 2012
munum við birta átta aukaþætti
um fyrstu 50 árin í rannsóknum ESO á suðurhimninum.
Þetta er ævintýraleg saga...
Saga um forvitni, hugrekki og elju...
Sagan af því hvernig Evrópa hélt suður á bóginn til að rannsaka stjörnurnar.
Haldið suður á bóginn
Velkomin til ESO, stjörnustöðvar Evrópulanda á suðurhveli.
Fimmtíu ára gömul en líflegri en nokkru sinni fyrr.
ESO er hlið Evrópu til stjarnanna.
Hér sameina stjörnufræðingar frá fimmtán löndum krafta sína
til að ráða fram úr leyndardómum alheimsins.
Hvernig?
Með því að byggja stærstu sjónauka veraldar.
Hanna næmar myndavélar og mælitæki.
Grannskoða himininn.
Í störfum sínum hafa þeir horft á nálæg og fjarlæg fyrirbæri
allt frá halastjörnum á fleygiferð um sólkerfið,
til fjarlægra vetrarbrauta við endimörk rúms og tíma,
og veita okkur ferska sýn á alheiminn sem engin fordæmi eru fyrir.
Leyndardómsfullan alheim.
Og óhemju fagran.
Frá afskekktum fjallstindum í Chile,
teygja evrópskir stjörnufræðingar sig til stjarnanna.
En hvers vegna Chile?
Hvers vegna héldu stjörnufræðingar í suðurátt?
Höfuðstöðvar Stjörnustöðvar Evrópulanda á suðurhveli eru í Garching í Þýskalandi.
En frá Evrópu sést aðeins hluti himinsins.
Til að fylla í eyðurnar þarf að halda suður á bóginn.
Um aldir voru kort af suðurhimninum að miklu leyti auð —
ókannaðar lendur himinsins.
1595.
Í fyrsta sinn lögðu hollensk kaupskip úr vör og sigldu til Austur-Indía.
Á næturnar mældu siglingafræðingarnir Pieter Keyser og Frederik de Houtman
staðsetningar meira en 130 stjarna á suðurhimninum.
Fljótlega sýndu hnattlíkön og kort tólf ný stjörnumerki
sem enginn Evrópumaður hafði séð áður.
Bretar voru fyrstir til að koma upp varanlegri stjörnustöð
á suðurhveli jarðar.
Konunglega stjörnustöðin á Góðrarvonarhöfða var sett á laggirnar árið 1820.
Skömu síðar kom John Herschel upp sinni eigin stjörnustöð
nálægt hinu fræga Borðfjalli í Suður Afríku.
Hvílíkt útsýni!
Dimmur himinn. Bjartar þyrpingar og stjörnuský hátt á lofti.
Engin furða að stjörnustöðvar Harvard, Yale og Leiden
fylgdu í kjölfarið með sínar eigin stjörnustöðvar á suðurhveli.
En könnun suðurhiminsins
krafðist hugrekkis, ástríðu og elju.
Þar til fyrir fimmtíu árum
voru næstum allir stórir stjörnusjónaukar heims norðan miðbaugs.
Hvers vegna er suðurhimininn svona mikilvægur?
Í fyrsta lagi var hann að mestu ókannaður.
Allur himininn sést einfaldlega ekki frá Evrópu.
Miðja okkar vetrarbrautar er gott dæmi.
Hún sést varla frá norðurhveli jarðar
en frá suðurhvelinu er hún hátt á lofti.
Að ógleymdum Magellansskýjunum —
tveimur litlum fylgivetrarbrautum okkar vetrarbrautar.
Þær sjást ekki frá norðurhveli en eru mjög áberandi sunnan miðbaugs.
Og að lokum
plagaði ljósmengun og óhagstætt veður evrópska stjörnufræðinga.
Að halda suður á bóginn myndi leysa flest vandamál þeirra.
Bátsferð í Hollandi í júní 1953.
Hér á IJsselmeer
sögðu þýsk-bandaríski stjörnufræðingurinn Walter Baade
og hollenski stjörnufræðingurinn Jan Oort
samstarfsfélögum sínum frá áætlunum um evrópska stjörnustöð
á suðurhveli jarðar.
Ekkert Evrópuríki gat keppt eitt og óstutt við Bandaríkin
en í samstarfi væri það mögulegt.
Sjö mánuðum seinna komu tólf stjörnufræðingar frá sex löndum saman hér
í hinu virðulega þingherbergi Leidenháskóla.
Þeir undirrituðu yfirlýsingu
og sögðu frá ósk sinni um að setja á laggirnar evrópska stjörnustöð í Suður Afríku.
Þetta ruddi brautina fyrir stofnun ESO.
En bíðum við!... Suður Afríka?
Að vissu leyti var það skiljanlegt.
Í Suður Afríku var þegar Höfðastjörnustöðin og eftir árið 1909
Transvaal-stjörnustöðin í Jóhannesarborg.
Stjörnustöð Leiden hafði sína eigin stöð á suðurhveli í Hartebeespoort.
Árið 1955
komu stjörnufræðingar upp búnaði til að finna besta staðinn undir stóran sjónauka.
Zeekoegat í Karoo eyðimörkinni. Eða Tafelkopje í Bloemfontein.
En veðrið var alls ekki hagstætt.
Í kringum 1960 var sjónum beint að hrikalegu landslagi norðurhluta Chile.
Hér höfðu bandarískir stjörnufræðingar líka hug á
að koma upp eigin stjörnustöð á suðurhveli
Í erfiðum hestaleiðangrum kom í ljós að aðstæður voru miklu betri en í Suður Afríku.
Árið 1963 var ákvörðun tekin. Chile skyldi það vera.
Sex mánuðum seinna var La Silla fjall valið
sem framtíðarstaðsetning Stjörnustöðvar Evrópulanda á suðurhveli.
ESO var ekki lengur fjarlægur draumur.
Að lokum undirrituðu fimm Evrópuríki ESO sáttmálann þann 5. október 1962
sem er opinber afmælisdagur Stjörnustöðvar Evrópulanda á suðurhveli.
Belgía, Þýskaland, Frakkland, Holland og Svíþjóð
voru staðráðin í að stefna í sameiningu til stjarnanna á suðurhveli.
La Silla og nágrenni var keypt af Chileska ríkinu.
Vegur var lagður úti í óbyggðum.
Fyrsti sjónauki ESO tók á sig mynd í stálsmiðju í Rotterdam
Og í desember 1966
opnaði Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli fyrsta auga sitt.
Evrópa hafði lagt í mikla vegferð til að uppgötva alheiminn.
Þetta er Dr. J sem kveður fyrir hönd ESOcast.
Fylgstu aftur með nýjum stjarnfræðilegum ævintýrum í næsta þætti.
ESOcast er framleitt af ESO,
Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli.
ESO, Stjörnustöð Evrópulanda á suðurhveli,
eru fremstu fjölþjóðlegu stjarnvísindasamtök heims
sem hannar, smíðar og starfrækir öflugustu stjörnustöðvar veraldar.
Handrit: ESO; þýðing: Sævar Helgi Bragason
Nú þegar þú hefur fylgst með því nýjasta frá ESO
skaltu hverfa út í geim með Hubble.
Í Hubblecast er fjallað um nýjust uppgötvanir
frægasta geimsjónauka í heimi,
Hubble geimsjónauka NASA og ESA.