Tip:
Highlight text to annotate it
X
Horft til himins
Fyrir 167.000 árum sprakk stjarna í lítilli vetrarbraut sem hringsólar um vetrarbrautina okkar.
Á þeim tíma þegar stjarnan fjarlæga sprakk
hafði maðurinn nýtekið sín fyrstu skref á sléttunni í Afríku.
Enginn hefði getað tekið eftir flugeldasýningunni í geimnum
því ljósgeislarnir voru nýlagðir af stað í langferð sína til jarðar.
Þegar ljós sprengistjörnunnar hafði lagt að baki 98% af ferðalagi sínu
voru grískir heimspekingar nýbyrjaðir að velta fyrir sér eðli alheimsins.
Skömmu áður en ljósið náði til jarðar
beindi Galíleó Galílei sínum fyrsta frumstæða sjónauka til himins.
En þann 24. febrúar árið 1987
þegar ljóseindum sprengingarinnar rigndi loks yfir reikistjörnuna okkar
voru stjörnufræðingar tilbúnir að rannsaka sprengistjörnuna í smáatriðum.
Sprengistjarnan 1987A
blossaði upp á suðurhimninum —
og sást því ekki frá Evrópu eða Bandarikjunum.
Á þessum tíma hafði ESO smíðað sína fyrstu stóru sjónauka í Chile
sem veitti stjörnufræðingum sæti í fremstu röð til að fylgjast með sjónarspilinu.
Sjónaukinn er vitaskuld mikilvægasta tækið
sem gerir okkur kleift að ráða fram úr leyndardómum alheimsins.
Sjónaukar safna miklu meira ljósi en mannsaugað
og sýna því daufari stjörnur og leyfa okkur að skyggnast dýpra út í geiminn.
Þeir sýna líka fínni smáatriði, rétt eins og stækkunargler.
Og er þeir eru búnir næmum myndavélum og litrófsritum
veita þeir okkur miklar upplýsingar um reikistjörnur, stjörnur og vetrarbrautir.
Fyrstu sjónaukar ESO á La Silla voru af ýmsum stærðum og gerðumi.
Allt frá litlum þjóðarsjónaukum
upp í stórar ljósmyndavélar og gleiðlinsur.
2,2 metra sjónaukinn, sem nú er næstum 30 ára gamall,
tekur enn glæsilegar myndir af alheiminum.
Á hæsta tindi La Silla fjalls
er að finna mesta afrek fyrstu starfsára ESO — 3,6 metra sjónaukann.
Hann er 35 ára gamall en hefur öðlaðst nýtt líf í leit að fjarreikistjörnum.
Sænskir stjörnufræðingar byggðu sömuleiðis 15 metra breitt loftnet
til að rannsaka örbylgjur frá köldum geimskýjum.
Saman hafa þessir sjónaukar hjálpað til við að afhjúpa alheiminn sem við búum í.
Jörðin er aðeins ein af átta reikistjörnum í sólkerfinu.
Frá hinum örsmáa Merkúríusi til risans Júpíters
eru þessir berg- og gashnettir leifar frá myndun sólarinnar.
Sólin er að sama skapi meðalstjarna í Vetrarbrautinni.
Ein lítil ljóstýra innan um hundruð milljarða sambærilegra stjarna
en líka útþanda rauða risa, samþjappaða hvíta dverga
og nifteindastjörnur sem snúast geysihratt.
Þyrilarmar Vetrarbrautarinnar eru stráðir glóandi geimþokum
sem geta af sér bjartar þyrpingar nýfæddra stjarna
á meðan svermur aldraðra kúluþyrpinga umlykur vetrarbrautina okkar.
Og vetrarbrautin okkar er aðeins ein af óteljandi vetrarbrautum í hinum stóra alheimi
sem hefur þanist út frá Miklahvelli í næstum fjórtán milljarða ára.
Síðustu fimmtíu ár hefur ESO hjálpað til við að afhjúpa stöðu okkar í alheiminum.
Og með því að horfa til himins höfum við líka áttað okkur á eigin uppruna.
Við erum hluti af stórri alheimssögu. Án stjarna, værum við ekki hér.
Í upphafi innihélt alheimurinn aðeins vetni og helíum, tvö léttustu frumefnin.
En stjörnurnar eru kjarnaofnar sem umbreyta léttu frumefnunum í þyngri.
Og sprengistjarna eins og 1987A
sáir afurðum sínum um alheiminn.
Þegar sólkerfið myndaðist fyrir um 4,6 milljörðum ára
innihélt það þessi þungu frumefni í litlu magni.
Málma og silíköt en líka kolefni og súrefni.
Kolefnið í vöðvunum, járnið í blóðinu og kalsíumið í beinum okkar,
urðu til í fyrri kynslóðum stjarna.
Við erum bókstaflega himnesk.
En ný svör leiða alltaf til nýrra spurninga.
Því meira sem við lærum, því dýpri verða leyndardómarnir.
Hver eru uppruni og örlög vetrarbrauta?
Eru önnur sólkerfi þarna út og gæti líf þrifist á öðrum hnöttum?
Hvað leynist djúpt í iðrum Vetrarbrautarinnar?
Stjörnufræðingar þurftu augljóslega miklu öflugri sjónauka.
Og ESO veitti þeim ný og byltingarkennd tæki.