Tip:
Highlight text to annotate it
X
Með því að þenja sjónsvið okkar langt út fyrir hugarflug forfeðranna
vísa þessi undraverðu tæki, sjónaukarnir, veginn í átt að dýpri og
fullkomnari skilningi á náttúrunni. - René Descartes, 1637
Um árþúsundir hefur mannkynið horft upp í seiðandi næturhimininn
án þess að bera skynbragð á stjörnurnar í Vetrarbrautinni okkar sem aðrar sólir
eða milljarða systurvetrarbrauta sem fylla aðra hluta heimsins
eða hvernig við erum aðeins örlítill depill í
13,7 milljarða ára sögu alheimsins.
Þegar augu okkar voru einu sjóntækin áttum við enga möguleika á
að finna sólkerfi umhverfis aðrar stjörnur, eða komast að því
hvort líf væri að finna annars staðar í alheiminum.
Nú erum við komin áleiðis við að skýra mörg
undur alheimsins á tímum sem segja má að séu
gullöld uppgötvana í stjörnufræði.
Ég er Dr. J og leiði ykkur í sannleikann um sjónaukann -
hið undraverða tæki sem hefur opnað alheiminn upp á gátt
fyrir mannkynið.
HORFT TIL HIMINS 400 ára saga uppgötvana með sjónaukanum
1. Ný sýn á himininn
Fyrir fjórum öldum, árið 1609, gekk maður út
á akra í grennd við heimili sitt.
Hann beindi heimagerðum sjónauka sínum í átt að tunglinu, plánetunum og stjörnunum.
Hann hét Galileó Galilei.
Stjörnufræðin varð aldrei söm eftir þetta.
Nú, 400 árum eftir að Galileó beindi fyrst sjónauka í átt til himins
nota stjörnufræðingar risavaxna spegla á fjarlægum fjallstindum til þess að kanna himininn.
Útvarpssjónaukar safna ógreinilegu tísti og hvískri utan úr geimnum.
Vísindamenn hafa jafnvel sent sjónauka út í geim
langt út fyrir truflandi áhrif lofthjúpsins.
Og útsýnið hefur verið stórkostlegt!
Reyndar fann Galileó ekki upp sjónaukann.
Þann heiður á Hans Lipperhey, tiltölulega lítt þekktur
hollensk-þýskur sjóntækjafræðingur.
En Hans Lipperhey notaði aldrei sjónaukann til þess að gá til stjarna.
Þess í stað hélt hann að uppgötvun sín myndi helst gagnast
sæfarendum og hermönnum.
Lipperhey var frá Middelburg sem þá var stór verslunarborg
í hinu nýstofnaða Hollenska lýðveldi.
Árið 1608 uppgötvaði Lipperhey að þegar horft er á fjarlægan hlut
í gegnum kúpta og íhvolfa linsu, stækkar hluturinn ef
linsurnar eru staðsettar í réttri fjarlægð hvor frá annarri.
Sjónaukinn var fæddur!
Í september 1608 sýndi Lipperhey uppgötvun sína
hollenska prinsinum Maurits.
Hann hefði ekki getað valið betra augnablik því
á þessum tíma var Holland flækt í
80 ára stríðið við Spánverja.
Hinn nýuppgötvaði sjónauki gat stækkað hluti og komið upp um
óvinaskip og hersveitir sem voru of fjarlægar til þess að sjást
með berum augum.
Sem sagt, mjög gagnleg uppgötvun!
En hollenska ríkistjórnin veitti Lipperhey aldrei einkaleyfi á sjónaukanum.
Ástæða þess var að aðrir kaupmenn gerðu einnig tilkall til uppgötvunarinnar
einkum keppinautur Lipperheys, Sacharias Janssen.
Deilan var aldrei útkljáð.
Enn þann dag í dag er nákvæmur uppruni sjónaukans sveipaður dulúð.
Ítalski stjörnufræðingurinn Galileó Galilei, faðir nútíma eðlisfræði
heyrði af sjónaukanum og ákvað að smíða eigin sjónauka.
Fyrir um tíu mánuðum barst það mér til eyrna að tiltekinn
Flæmingi hefði smíðað fjarsjá en með hjálp hennar verða sýnileg fyrirbæri
þótt fjarlæg séu, auðveldlega sjáanleg
sem væru þau rétt hjá.
Galileó var mesti vísindamaður síns tíma.
Hann studdi eindregið hina nýju heimsmynd
pólska stjörnufræðingsins Nikulásar Kópernikusar sem varpaði fram þeirri hugmynd að
jörðin snerist um sólina, en ekki öfugt.
Út frá því sem hann hafði heyrt um hollenska sjónaukann
smíðaði Galileó eigin sjóntæki.
Þau voru af miklu meiri gæðum.
Að lokum, með því að leggja í mikla vinnu og kostnað, tókst mér
að smíða handa sjálfum mér svo fullkomið tæki að
hlutir sem sjást í því virðast nánast þúsund
sinnum stærri en með berum augum.
Það var kominn tími til þess að reyna sjónaukann á himninum.
Ég er orðinn sannfærður um að yfirborð
tunglsins er ekki slétt, einsleitt og með hárnákvæma kúlulögun
eins og margir heimspekingar halda
heldur ójafnt, hrjúft og þakið holum og nibbum
ekki ósvipað yfirborði jarðar.
Landslag með gígum, fjöllum og dölum.
Heimur áþekkur jörðinni okkar!
Fáeinum vikum síðar, í janúar 1610, skoðaði Galileó Júpíter.
Rétt hjá reikistjörnunni sá hann fjóra ljósdepla sem breyttu
stöðu sinni á himninum á hverri nóttu ásamt Júpíter.
Þetta var sem hægur, himneskur ballett tungla sem snerust umhverfis reikistjörnuna.
Ljósdeplarnir fjórir urðu síðar þekktir sem Galileitunglin
við Júpíter.
Hvað fleira uppgötvaði Galileó?
Kvartilaskipti Venusar!
Rétt eins og tunglið, vex Venus og minnkar frá mjórri sigð
upp í heila skífu og aftur til baka.
Furðuleg útskot á báðum hliðum Satúrnusar.
Svartir blettir á yfirborði sólarinnar.
Og að sjálfsögðu stjörnurnar.
Þúsundir þeirra, jafnvel milljónir.
Hver um sig of dauf til þess að sjást með berum augum.
Það var eins og augu mannkyns hefðu skyndilega opnast.
Fyrir utan beið alheimurinn könnunar.
Fréttir af sjónaukanum breiddust eins og eldur í sinu út um alla Evrópu.
Við hirð Rúdolfs II keisara í Prag bætti Jóhannes Kepler
hönnun tækisins.
Í Antwerpen teiknaði hollenski kortagerðarmaðurinn Michael van Langren
fyrstu áreiðanlegu kortin af tunglinu sem sýndu það sem hann hélt að væru
meginlönd og höf.
Ríkur bruggari í Póllandi, Jóhannes Hevelíus að nafni, smíðaði
risastóran sjónauka í stjörnustöð sinni í Gdansk.
Stjörnustöðin var svo stór að hún náði yfir þrjú húsþök!
En bestu tækin á þessum tíma voru sennilega smíðuð
af Christiaan Huygens í Hollandi.
Árið 1655 uppgötvaði Huygens Títan, stærsta tungl Satúrnusar.
Fáeinum árum síðar leiddu athuganir hans í ljós hringa Satúrnusar
sem Galileó hafði aldrei skilið.
Og síðast en ekki síst sá Huygens dökkar rákir og ljósar
pólhettur á Mars.
Gæti verið líf að finna á þessum fjarlæga og framandi hnetti?
Stjörnufræðingar velta ennþá þessari spurningu fyrir sér.
Fyrstu sjónaukarnir voru allir linsusjónaukar sem notuðu
linsur til þess að safna saman ljósi og beina því í einn punkt.
Seinna leystu speglar linsurnar af hólmi.
Fyrsti spegilsjónaukinn var smíðaður af Niccolò Zucchi
og síðar betrumbættur af Isaac Newton.
Á síðari hluta 18. aldar voru stærstu speglar í heiminum
smíðaðir af William Herschel, organista sem varð stjörnufræðingur
og starfaði ásamt systur sinni Caroline.
Í húsi þeirra í Bath í Englandi helltu systkinin rauðglóandi
málmbráð í mót og þegar hún hafði kólnað
slípuðu þau yfirborðið svo það gæti endurvarpað ljósi.
Herschel smíðaði yfir 400 sjónauka á ævi sinni.
Stærsti sjónaukinn var svo stór að hann þurfti fjóra aðstoðarmenn
til þess að toga í mismunandi reipi, hjól og talíur sem voru
nauðsynleg til að fylgja eftir hreyfingum stjarnanna á himninum
en hann færist að sjálfsögðu til vegna snúnings jarðarinnar.
Herschel var eins konar könnuður, hann skannaði himininn og
skráði hjá sér hundruð nýrra geimþoka og tvístirna.
Hann uppgötvaði einnig að Vetrarbrautin hlyti að vera flöt skífa.
Hann mældi jafnvel færslu sólkerfisins innan skífunnar
með því að fylgjast með innbyrðis hreyfingum stjarnanna og plánetanna.
Þann 13. mars 1781 uppgötvaði hann nýja reikistjörnu - Úranus.
Það liðu meira en 200 ár þangað til NASA geimfarið Voyager 2
sendi stjörnufræðingum fyrstu nærmyndirnar af þessari fjarlægu reikistjörnu.
Í frjósömum héruðum Mið-Írlands smíðaði William Parsons
þriðji lávarðurinn af Rosse, stærsta sjónaukann á 19. öld.
Með málmspegli sem spannaði 1,8 metra varð tröllaukinn
sjónaukinn þekktur undir nafninu „Skrímslið frá Parsontown“.
Af og til á heiðskírum tungllausum nóttum sat lávarðurinn við sjónglerið
og sigldi á vit ævintýra í alheiminum.
Til Óríonþokunnar sem nú er þekkt stjörnuverksmiðja.
Áfram til hinnar dularfullu Krabbaþoku sem er leifar sprengistjörnu.
Og Svelgurinn?
Rosse lávarður var fyrstur til þess að sjá stórfenglega þyrillögun vetrarbrautarinnar.
Vetrarbraut, rétt eins og okkar, með margbrotnum dökkum og glóandi gasskýjum
milljörðum mismunandi stjarna, og hver veit -
jafnvel með reikistjörnur eins og jörðina.
Sjónaukinn var orðinn fleyið sem flutti okkur áfram við könnun alheimsins.